25 abr 2012

A nosa fala ena Biblioteca Virtual de Sierra de Gata. Parti II.

Nesti mes ha feitu un anu da reunión que levamus a cabu en Villasbuenas de Gata un grupu de persoas relacionás cua investigación y a publicación d´obras y/o artículus da Serra de Gata, da que naceu CESGATA, cua finalidai principal de preserval y dal a cunhocel u patrimoniu documental da serra.

A primeira obra desti Centru de estudius da Serra de Gata foi a creación da Biblioteca Virtual de Sierra de Gata da que vus falí ena entrá de primeirus desti anu, ficendu un recorríu pur ca un´a das seccións que mantén, terminandu cu compromisu de comentalvus us distintus artículus y obras que sobri a fala y u nosu lugal van aparecendu.

CESGATA crea a Biblioteca Virtual de Sierra de Gata.
D´acordu cu aquel compromisu, u pasau mes de marzu subí a entrá que, baju u mismu nomi qu´ hoxi y parti primeira; vus comentaba algun´as das obras que podemus consultal sobri a fala ena primeira sección chamá BIBLIOTECA DIGITAL, que recopila artículus y trabalhus editaus en soporti digital, cua aprobación dus seis duenhus.

Comu continuación, sigu resumindu us trabalhus sobri a Fala a partil du puntu enu que pusi fin u mes pasau.

LAS HABLAS DEL JÁLAMA EN EL CONJUNTO DE LA DIALECTOLOGÍA EXTREMEÑA, de José Antonio González Salgado.

Empeza dicendu que existin tantas propostas feitas sobri a procedencia da nosa fala, inclusu antagónicas entr´ elas qu´ é muy difícil proponhel algun´a mais. Aunque se poi vel comu un´a nova lengua románica, non pur nova sinón pur u sei recenti descubrimentu cu respectu au restu das lenguas románicas europeas.

Dici, que partindu da perspectiva da dialectología extremenha se debería estudial a influencia que sobri ela han podiu tel u restu das falas vicinhas pa dal lugal au que hoxi cunhocemus comu fala.

Fai patenti a escasa atención qu´enus distintus estudius y recopilacions du léxicu extremenhu se ficeran sobri u vocabulariu desta zona, dandu a sua opinion dus motivus que levaran a esta farta d´atención.

Se dan casus particularis a hora de tratal a fala dus tres lugaris enus estudius sobri dialectología extremenha que razonandu as suas aportacions, a dejan fora das falas desta comunidai autónoma, o negan emparentala cua procedencia fronteriza o de transición; considerandua mais comu resultau da repoblación galega. Tamén hay quen a cataloga comu variedai linguística de dudosa filiación.

Dispois desti recorriu, u senhol González Salgado aporta a sua visión d´aquelis  rasgus linguísticus extremenhus da fala que non tenin na que vel cua filiación galega y que son vitais a hora de entendel purqué a fala é hoxi u que é.

Anota tamén as teorías sobri a pervivencia da fala enu transcursu dus siglus comu a du aislamentu; apunta dispois a escasa basi sobri a que se sostenin as da repoblación destas terras, pur a farta das fontis documentais y de trabalhus linguísticus y toponímicus.

Us medius actuáis tamén podin servil pa preserval a fala.
Continúa nesta obra incluíndu u sei parecel sobri u presenti y u futuru da fala, aventurandu, comu ya u fizu Kruger en 1914; qu´a fala ten us días contaus.  Parti a sua afirmación du abandonu da nosa forma única de falal compartíndua cu castelhanu. Considera que un´a ve que s´asenta u castelhanu au lau da fala nesti valhi, a amenaza é un día sí y otru tamén. Otrus enemigus calaus que según González Salgado dirán minandu a fala son a globalización, y us medius de comunicación actuáis entri us que podemus incluil a incontabli cantidai de teléfonus movis, u restu das ferramentas cuas que mus comunicamus y u accesu a interné.

Termina dicendu qu´us instrumentus das novas tecnologías podin afectal de forma negativa ena conservación da fala, aunque tamén podemus usalus pa to u contrariu. Cu relación a cabezonería en dedical tantu esforzu en buscal de dondi ven a nosa fala mantén que intental demostral dóndi ven non supón un avanci ena investigación, sino pur contra un estancamentu.

 En razón a qu´esti resumin d´hoxi é de certa extensión y cu fin de non aburril a propius y extranhus. Quedu de novu comprometíu a seguil comentandu notras entrás u restu das obras que sobri a fala, Valverdi o us tres lugaris se suban a Biblioteca Digital da Serra de Gata.

2 abr 2012

A bica de No Sinhol.

A bica de No Sinhol.
Tos us anus pur estas fechas a "Cofradía de la Vera Cruz" fai a tradicional bica de No Sinhol.
Recordu cuandu ei era pequenu aquela estampa dus homis cua esquila y cua vara a modu de cetru de cofradi, feitu en madeira, pintau de negru y que presidía un'a cru.
Diban pur as callis du lugal cua esquila, cu cetru, cus sacus cheus de bicas y cus librus das contas dondi apuntaban a ca un'a das persoas que pagaban a cuota anual da Cofradía y que daba dereitu a contal cua bica.
Esta tradición pervivi desdi a creación da Cofradía,  fai mais de cuatrocentus anus.
Hoxi, dispois da oportuna bendición impartía pur parti du senhol cura párrocu da Parroquia "Nuestra Señora de la Asunción", de boa minhán un'as vintiduas valverdeiras, cua deboción de sempris, se puseran cuas mans ena masa, pa preparal esti pequenu pan, qu' en Valverdi degustamus pur a Semana Santa de ca anu, cua sensación de qu' estamus sendu partícipis d' aquel pan que do Jesús aus seis apóstolis ena última cena.
Agora é u lugal u que se desplaza hasta u sitiu dondi us arcardis, mayordomus, diputaus y escribanu da Cofradía tenin instalau u postu da entrega da bica, mais non pur isu ha perdiu esi sentíu místicu que mus movi a dil en busca dela pa que  mus proteja de tos us mais, cuandu comamus un'a pequena rebaná.
Se daba tamén au ganau que tinhamus enas budegas u enus currais das casas. Animáis que mus ajudaban enas faenas du campu o mus procuraban u sustentu diariu. Agora se comparti mais cus animais de companhía.
A bica é un pequenu pan que leva duas incisión que se cruzan y qu' u dividin en cuatru partis iguais. Creu que detrás desta forma s' escondi un certu simbolismu esotéricu relacionau cu que representa a Cru.
A principius du siglu pasau ya se vinha dispensandu a bica ena misma forma que se fai agora. É dicel, cu abonu da cuota anual da Cofradía se tinha dereitu a bica, peru entoncis había categorías de cofradis.
Según u libru qu' a Cofradía me dejó esta misma tardi, pur u anu 1929 había tres categorías. A relación se ficía pur ordin alfabéticu de nomis; esta relación de 1929 ten 14 folhas cu 30 persoas pur ca cara de ca folha, u que mus da un'a cantidai de 840 persoas. Ena relación de 1937 us de primeira categoría abonaban de cuota 1,25 pesetas, us de segunda 75 céntimus y us de terceira 50 céntimus. Au lau de ca persoa, se escribía "c" pa us casaus o casás, "v" pas persoas viudas y "s" pa us solteirus o solteiras. Se marcaba cua "x" au lau du nomi de ca cofradi comu senhal du pagu y "o" comu senhal de recogía da bica.
Agora, casi 100 anus dispois, e comu si to u lugal formara parti da única Cofradía religiosa que queda enu lugal y que se remonta comu diji a mais de 400 anus.
Da Cofradía y dus albarranecus podemus falal en otra ocasión. Solu comu avanci, comental qu' enus tres lugaris existía a "Cofradía de la Santa Vera Cruz." Eran Cofradías de penitentis y a sua creación ten que vel cus frailis que moraban enu Conventu de San Miguel, situ en San Martín de Trevelhu, da Orden Observante de San Francisco, da cual y da sua provincia de San Miguel tamén podríamus falal si fora du vosu interés.
Peru a bica non se repartiu sempris da misma forma que conhocemus desdi u siglu pasau hasta agora.
Dus librus que se conservan enu Archivo Histórico Diocesano de Coria Cáceres resulta qu' enu siglu XVIII aparecin relacions cus gastus da cofradía relativus a colación que se ficía tras u lavatoriu - ena ermita de San Lorenzo - dus penitentis que diban ena procesión du Jovis Santu descarzus y cu ropa branca y dus disciplinantis, tamén vestíus de brancu. A colación que se daba a toas estas persoas que habían participau enus actus se componhía da bica, queixu y vinhu. Entre us penitentis había probis y us disciplinantis se latigaban as espardas ficéndusi sangri; pur isu tamén apareci nombrá a procesión du Jovis Santus enus cabildus comu a Procesión da Sangri.

3 mar 2012

A nosa fala ena Biblioteca Virtual de Sierra de Gata. Parti I.

U 23 d´eneiru desti anu di a cunhocel nesti blog a creación da Biblioteca Virtual de Sierra de Gata.

Fici un pequenu resumen du que contén ca sección da biblioteca y me comprometía a comunical a relación dus artículus y obras relacionás cu Valverdi y cua nosa fala que se podin consultal y/o descargal desta biblioteca digital.

Hoxi vus comentu u que podemus encontral ena sección Biblioteca Digital sobri a nosa fala:

ACHEGAMENTO Á SINTAXE DOS FALARES MAÑEGO, LAGARTEIRO E VALVERDEIRO: O NIVEL FRÁSTICO de Alexandre Rodríguez Guerra.

Forma parti das Actas du I Congresu Internacional da Lengua Galega, celebrau enu anu 2004.

U autol fai un estudiu técnicu partindu da sintáxis, un aspectu que non había siu estudiau y non se meti en profundidai peru queda aberta a porta pa que se faian mais trabalhus desta clasi; concluindu qu´u cunhocimentu de tos us estratus linguísticus da fala é condición necesaria pa dal cua sua completa sincronía y cuandu se tenha a información dus otrus códigus linguísticus dus lugaris vicinhus, podel establecel un´a filiación mais o menus profunda.  

AS FALAS DAS ELHAS, VALVERDE E S. MARTINHO (Cáceres) ORIGEM GALEGA O PORTUGUESA? por Eduardo Sanches Maragoto.
Castelu de Sabugal. Terras de Riba Côa.

É un´a separata que forma parti da obra Lengua, ciencia y fronteras 2011, cua coordinación de Ramón de Andrés Díaz, publicá comu anexus da Rivista de filología asturiana, pur u Seminariu de filología asturiana da universidai d´Oviedu.

Ocupa as páginas 385 a 425, enas que Eduarado Sanches aporta otra visión cu respectu a procedencia da fala y se mostra críticu, considerandu que algun´as das aportacions dus filólogus que defendin a afinidai galega da fala, han perdíu u sentíu tendu en conta us trabalhus dus historiadoris sobri a Reconquista y as repoblacions destis territorius.

FRONTEIRAS LINGÜÍSTICAS NO VAL DO RÍO ELLAS. (Cáceres), de Xosé Henrique Costas González.

Forma parti d´una edición de 2011 da Revista de Filología Románica. Xosé Henrique Costas, é probablimenti u primel filólogu que vinhu a estudial as tres variantis da fala dispois da edición du programa galegu UN SITIU DISTINTU, gobernau pur Antón Reixá, que trataba de falas raras y ena que apareceu  u nosu paisanu Tomás Fernández falandu en valverdeiru. É tamén u que cu mais asiduidai baja a estas terras y cu mais pasión, pensu ei a nivel personal; defendi a filiación galega da nosa fala. Nesta obra mus indica qu´as tres variedais son "galegas" cu presencia de léxicu leonés y castellanu.

Fundamenta a sua visión desdi u puntu de vista históricu; peru tamén ficendu un´a exposición d´una serie de trazus linguísticus, fonéticus, léxicus y morfológicus qu´us diferencian das otras lenguas vicinhas.

HABLAS Y DIALECTOS PORTUGUESES. O GALAICO-PORTUGUESES EN EXTREMADURA. PARTE I, de Juan M. Carrasco González.

Dici Carrasco González qu´u grupu dialectal du nosu valhi du Xálima evolucionó pur sua conta partindu du troncu común medieval galaicu-purtugués que dó origen, a partil du siglu XIV, au galegu pur un lau y pur otru au portugués.

31 ene 2012

¡Viva San Bras!


Un anu mais, celebramus a festa cu mais solera enu nosu lugal.

Se disfruta cua misma ilusión pur mayoris y pequenus, peru ei le pidí au Santu que comu vinha cua Candelaria, mus ilumininara y dera lustri au nosu pescozu cu fin de que mus fijemus y estemus atentus en comu, sin darmus conta; vamus perdendu esta fala que tantu queremus y que mus distingui.

Pur estas festas era costumbri dicel:
“Viva San Bras cua gorra pa tras.”

Pa mí esta expresión me dí mutu de comu se vivía a festa pur entoncis. “A gorra pa tras” me fala da carreira cuas caballerías zunindu, peru tamén me fai vel qu' us nosus guelus dicían “San Bras.”

A vecis mus punhemus a falal y pensamus que nos somus us que cortamus ben u valverdeiru y criticamus a quen non di as palabras comu nos. Sería vo qu' igual que criticamus a aquelis que falan distintu, puséramus un poicu d' atención enu que nos mismus estamus falandu y mus daríamus conta cuantas patás damus a nosa propia fala tos.

Cuántas vecis oivimus esi fala mediu manhegu o mediu lagarteiru y sin quital u méritu a nosa variedai, mus chama a atención un' a palabra que nos ya non dicemus da misma maneira qu' us nosus vicinhus.

Isu sin contal qu' otras vecis se poi escutal, “que va a dicel esi, si non ha aprendíu todavía a falar igual que nos.” Cuandu u que pasa é que nos tamén hemus perdíu muta esencia da nosa tradición falá.

Cua fala pasa igual que cua festa. Us tempus van cambiandu y cambian tantu que, pasaus certus anus; a festa de San Bras tendrá muy poicu que vel cu que mus contaban us nosus padris.

Si us nosus guelus huberan ditu San Blas, non huberan podíu rimal cu “pa tras”; huberan rimau a la chinesca. Peru pur aquelis anus non gozaban d' aquesta nova influencia cultural.

Aquelis qu' inda contéis cu persoas de avanzá edai enas vosas casas, ficelis refrescal a memoria, é fácil que mus levemus sorpresas.

Fechal a porta é u contrariu de dejala aberta, peru mutas vecis ena conversación du día a día ya non dicemus fecha a porta. Dicemus cerra a porta.

Cuantas vecis cuandu alquén dí ei non fagu isu. Logu espetamus ya estás falandu lagarteiru.

Us nosus guelus tamén dicían agó y fago igual que dicían Bras y praza. Asina se recolheu en trabalhus de investigadoris de principus du siglu pasau. Tamén a nosa paisana Isabel López, asina u dejó escritu enus seis sainetis valverdeirus.

Me gustaría qu' a festa non cambiara tantu, que non parecera a que inda mutus hemus cunhocíu de pequenus. U mismu deseu pa fala.

Disfrutéi cu soidi y boa alegría das festas mentras a vo en gritu digu: ¡VIVA SAN BRAS CUA GORRA PA TRAS!”

28 ene 2012

De linajis valverdeirus.


U día 26 de diciembri du anu 2009 subí nesta bitácora un trabalhu que cu títulu “De noblis valverdeirus”, daba a cunhocel u qu' había conseguíu sacal a lu, dispois d' un largu procesu de busca en distintus archivus; sobri u linaji Cid. Familia de noblis que viviran e nu nosu lugal y que dejaran a sua impronta ca.
U ficía animau pur demostral qu'as coisas importantis que mus atanhin a nos, podemus dicelas en valverdeiru aunque non cheguin cu tanta facilidai a aquelas otras persoas que non falan igual que nos.
Han pasau dois anus d' aquela fecha y sintu a gran alegría de manifestal a cuantus se dan un' a vorta pur esta bitácora, de qu' aquel trabalhu tamén se ten en conta fora du nosu lugal.
É asina qu' enu númeru 27 da revista D&M – detección y monedas – Noviembri Diciembri 2011, se publica esti artículu a nivel nacional, en castelhanu y cu as ampliacions que me permitiran tantu us datus de que disponhu agora, asina comu a predisposición du equipu de redacción desta revista que me do toas as posibilidais pa impimil us resultaus sin problemas d' espaciu.
Si non contais cua revista y tindis interés en disponhel desti númeru, podéis solicitalu, tal y comu se vus indica aquí:  Puntos de Venta.
Si u que queréis é consultal u artículu dus noblis valverdeirus en castelhanu, podéis bajalu da página da Biblioteca Virtual de Sierra de Gata, clicandu nesti enlaci:  U linaji Cid en Valverdi.

23 ene 2012

Biblioteca Virtual du Centro de Estudios Sierra de Gata.


En abril du anu pasau -2011- se reuniran en Villasbuenas de Gata investigadoris y escritoris de Serra de Gata, nesa reunión tuvi u honol de participal. Enu desarrolhu da misma se chegó au acordu de formal un´a comisión gestora pa creal un´a asociación cultural.

Dispois das gestions necesarias, foi da d´arta ena Consejería de Administración Pública, a asociación Centro de Estudios Sierra de Gata (CESGATA) pa recopilal, preseval y dal a cunhocel u patrimonu documental.

A primeria iniciativa que pusu en funcionamentu esti Centru, é a Biblioteca Virtual, ena que tos us mesis se recomenda un´a obra, tamén as persoas podemus sugerir obras o comunicarmus cu centru; asina comu bajal a documentación oportuna pa envial enu casu de que queramus ficermus socius du Centru.

A Biblioteca está dividía en seti seccións, que vus explicu:

BIBLIOTECA DIGITAL.
Aquí se van recopilandu tos us artículus y trabalhus que estén digitalizaus, relacionaus cua Serra de Gata.

FONDO CLÁSICO.
Se relacionan us documentus, obras y artículus non digitalizaus, de escritoris e investigadoris que tenhan interés históricu, artísticu o cultural y que se podin compral enas librerías o consultal enas bibliotecas públicas.

RECURSOS DIGITALES.
Se trata de enlacis a obras que se podin consultal ena internet.

FOTOTECA.
Sección ena que podemus colaboral subindu as nosas fotografías que tenhan un valol especial pur a sua antigüedai o pur u sei conteníu.

FONOTECA.
Inda non ten ninhun´a coisa, peru suponhu que será pa relacional aquelis documentus sonorus cu relevancia ena Serra de Gata.

LA CRÓNICA.
Ten enlacis a us distintus númerus da Crónica da Serra de Gata, que ya dejó de editalsi, pur si alguén desea bajarsi, pa consulta en formatu pdf.

CESGATA.
De aquí te leva a página propia du Centro de Estudios de Sierra de Gata, enu que se explica qué é u Centru, se mostran us estatutus, us órganus de gobernu, us miembrus y colaboradoris, as formas pa ficersi socius y pa contactal cu Centru.

Ena próxima entrá que faia nesta bitácora, vus daré cunhocimentu dus distintus artículus y obras relacionaus cu Valverdi y a nosa fala que podemus consultal nesta biblioteca digital.

16 dic 2011

En lagarteiru.


É un´a pena que non esté enteiru y cu boa calidai.
De toas as formas, a mostra mus da a cunhocel un´a típica reunión mentras se fai a matanza.
Costumbri que se vai perdendu, ena que varias persoas de familia y vicinhus, se reunin pa pical a carni du cuchinu, preparal a proba (u probu), y ficel us churizus, as murcelas, us jamons y u restu da chacina.
Nestas faenas se usaban grandis caixas de meira (madeira), chamás artesas enas que se adobaba a carni. Antis, a matanza se levaba a cabu ena parti da casa dondi estaba u fugal, enu que se punhían as tripas, dispois d´ habelas lavau enu ríu, dentru da olla y ésta sobri us estrenis chea de agua que fervía cuas tripas dentru, pa desinfestalas antis de enchelas cua proba du chorizu u da murcela. A farta de estrenis, o pa aproveital milhol u fogu, tamén se colgaban us perois enas lharis, dondi se diba ficendu a cucinha, se quentaba a agua, o se mantía quenti a cumía ya feita.
Nesta representación podemus vel que pa quital u fríu du corpu, mentras se faenaba; bebían aguardienti.
Esti saineti, é obra d´un lagarteiru. Se representó enas festas d´agostu du anu 2010.
Si sabéis du autol y si existi algún vídeu de milhol calidai ena re pa enlazalu, vus agradecería que mu ficeráis sabel.

13 oct 2011

Du qu´en otrus tempus foi Valverdi.

Un´a ve mais me permitu publical un textu inéditu de mei padri Segundu Corredera, enu que recolhi de forma amena coisas que diba recopilandu relacionás cu lugal.

Nesta entrá se fala sobri u asesinatu d´un cura. Au final du textu vus ponhu u enlaci au mei trabalhu d´investigación sobri u asesinatu du cura, que publiquí enu sei día nesti mismu blog.

U textu é comu sigui:

Dicin qu' us pobladoris desti lugal eran originarius du antiguu lugal de Salvaleón, pueblu que se falhaba situ nu mediu das ajuntas dus ríus Basádiga y ribeira das Ellas. Inda se podin vel restus da muralha y da ermita de San Bartolomé. Ésta s'encontraba de frenti da praza de Salvaleón, du otru lau da ribeira das Ellas. Du otru lau du ríu Basádiga está u tesu dus Tirus. Falaban que nesti lugal dondi inda se falhan us restus da muralha, era un lugal encantau dondi nun se pudía dil de noiti purque seían encantus de maneira de grandis culebras. Dicin tamén, qu' as campanas se falhan nu fundu du pozu das campanas da ribeira das Ellas.


Tumba antropoforma en finca puru caminhu da Canhá.
Se fala y é certu que nu nosu campu de Valverdi, en distintus parajis; se falhan sepulturas de pedra y buracus de minas. Enun destis buracus s' encontra un grandi tesoiru peru nun se poy bajal la. Uná ve ya quiseran ficelu y colgaran un homi mitiu enun cestu y tuveran que subilu insiguía pur culpa dus musquitus. Tamén hay uns vieirus de dondi pareci sel us antiguus sacaban minerais, que lavaban nu ríu Sobreiru que quel dicel: "riu sobri oiru".

Nu coitu du Siganu dicin que hay un' a pedra cua media luna.

Us mais velhus desti lugal, contaban tamén qu' una ve ocurríu un casu cun cura. Diba a ermita du Espritu Santu, le seiran dispois de pasal u barrocu "campanina", sitiu da fonti Peligru; uns ladrons y dispois d' atalu u levaran a fonti du Cura, dondi dicin le deran de bebel. Siguindu u caminhu, chegaran cu el au altu da serra da Marvana, dondi falan foi mortu nu sitiu cunhocíu comu a "mata du cura". To istu nun sin antis interesal us ladrons cua familia un rescati sirvindu de recadeiru un tal "tíu Espuela". Cuandu us ladrons se falhaban enun lugal de Portugal, un' a partía dus mozus mais valentis desti lugal, foran en busca delis armaus cus palitroquis y otras ferramentas y afoicis. Cuandu us trujeran y foran juzgaus, us ajusticiaran ena Cru dus Términus, que s' encontraba nu altu du Tesu Rutu y alí mismu us enterraran. Nun fai mutu tempu, inda estaba alí a cru y un' a montoneria de terra dondi debaju foran enterraus.

Dispois de pasal to istu, cualisquera du lugal que tinha que dil u Espritu Santu, cuandu pasaba puru sitiu dondi us ladrons apañaran au cura, tinha qu' agarral un' a pedra du caminhu tirándua nu mismu sitiu facendu un' a montoneira delas.

Comu hemus falau dus mozus mais valentis du lugal, entoncis alguns eran muy jándalus. Ei sendu pequenu le uiví un día un´a palreira a dois velhus que espritaban u sol na praza. Ninhún dus dois levantaba un´a vara du solu. Ya us probis eran ringaus, seguru puru pesu dus anus y us mutus trabalhus pasaus. Sustribaus contra a paré, apoyaus en tortas cayás de carbalhu, un le dicía au otru:

- ¿T´acordas Gelitu aquel día que fuimus as cepas, cas arrincamus na corta da Tuirinha, mais arriba da Malmadura y vinhamus chegandu as Encrucilhás, a minha faca qu´era canúa, me tiró cua carga y me reventó u barquinu d´agua? Ei me pusi feitu un perru, me caguí en "Crista", apanhí u cabestru, le apretí ben as barbelás, le mordí nu pescozu y me quedí cua boca chea de pelus da crin. Logu tembraba comu un´a berga, se mixaba toa, le soaba u bandulhu y se pusu a eital buralás.

Logu le diju u Gelitu:

- Sí, Anés, si m´acordu d´aquilu y desdi aquel día te quedaran u moti de "Andrés u Caninu".

Logu le diju u Angelitu au Andrés:

- ¿Nun t´acordas cuandu díbamus a sel sordaus, aquela noiti da ronda que fuimus a cantal debaju du corredol da Goya, que vivía na calli da Fontinova, que ey le canti: "Si te pregunta tua madri quen t´ha rotu u mandil, dili qu´ha siu un sordau cua punta du fusil"? ¿Qu´ela en cuantis mus barruntó, insiguía bajó as escaleiras de traba, do media volta a chavi y s´abríu a porta, aparecendu a Goya cun pratu de perrunilhas y un´a panilha d´aguardienti? Tinha us cordons dus justilhus sortus, u refaju desabrochau y us pes descalzus. Mus pusimus comu un´us burrus, tu empurriasti un poicu, ela se ríu, mus cumimus as perrunilhas, mus bebimus a aguardienti y mus quedó plantaus.

¿Y d´aquel día cuandu estábamus en Melilha, aquela moira que se chamaba Casia, que vendía agulhas y nuvelus de linhas, que mus engalhotamus. M´ha leví detrás d´un´as figueiras chumbas y m´ha furí?

Logu le contestó u Andrés:

- Ey nun ví si ha furasti u nun ha furasti, peru si ví que tu vinhas cuas pelnas zambras y ela se sacudía u porvu. Qué panzá de ril mus dimus cuandu tu Gelitu me dicías, vamus correndu pa tienda que vanin a tocal "Reteta" y ei te diji nun é reteta, é Retreta y desdi aquel día te quedí Angelitu u Zambru.

Cuandu us dois se rían distu, chegó otru velhu dicendu:

- Boas tardis.

Y siguíu:

Papel de lial pa ficel cigarrilhus.
- Acabu nesti instanti de vel a "Pitiscu" nu relhanu. Pa dilmi pa casa me do pur vil pura praza, peru au velbus aquí impinaus, me diji: aquelis dois lipendis juntus nun podin tramal coisa boa y vinhi a cheiral pul vel que facíais.

U Caninu respondeu:

- Cuntábamus as coisas d´en tempus, das que tu nun ques uivil ni facías de mozu, pur isu te chamaban "Curinha".

Logu aquel que le chamaran "Curinha", meteu a man nas vortas da banda, sacó un´a bulsinha, un librilhu du rey d´espás, un guixarru de pedraneira, un trapu rebulhau cun linhas facendu de mecha y un´a argola de ferru. Ficeran un cigarru ca un. Pusu a mecha encima du guixarru, dó un golpi cua argola de ferru, fizu lumi na mecha, encenderan us cigarrus y fumaran us tres.

Enlaci a:  Asesinatu du Cura Párrocu.

28 jul 2011

Valverdi.

U día 7 de juliu de fai dois anus subí a entrá que baju u nomi de "VALVERDI ¿Pur qué u (a) chamamus Valverdi du Fresnu?" daba a minha opinión cu respectu a cuantu ei cunhocía sobri u tema.
Amanecendu en Valverdi.
 Esta misma entrá foi publicá ena edición correspondienti a Juliu du mismu anu da Crónica Sierra de Gata, sección US TRES LUGARIS.

Agora, gracias a mei padrinhu Enrique Burguet que me do a cunhocel dientri da Editora Audio&Visual Factory y cu as portas que me abríu a redactora Anna Ventayol, he vistu cumpliu un dus meis sonhus. Nesti casu ca idea que ei tenhu du nomi du nosu lugal poda chegal au cunhocimentu de muta genti.

A editora Audio&Visual Factory publica a rivista "D&M detección y monedas", a primeira rivista a nivel nacional pa us aficionaus aus detectoris de metais, a numismática, a investigación histórica y u coleccionismu.

Enu númeru 25 que seiu publicau nesti mismu mes de juliu apareci u artículu sobri u nomi de Valverdi, en castelhanu u que da posibilidai de que mais genti poda leelu y debatilu.

Ademais he contau cu mais espaciu pa publicalu u que facilita a compresión pa quen u lea dau que está menus resumiu y conta cu a relación das fontis enas que he bebiu pa ficelu.

Quen queira disponhel du númeru compretu da rivista, poi vel as formas de compralu entrandu ena web da rivista que tindis arriba.

Si queréis solu contal cu artículu, pinchéi encima du enlaci que vus ponhu aquí debaju.

VALVERDE ¿Por qué la denominamos Valverde del Fresno?

Deseu que vus gusti. Si alguén ten otra opinión o datus que contradigan u que ei defendu, me gustaría que me dera a cunhocel as suas pesquisas o fundamentus.

13 jul 2011

Us tempus cambian.


Repartu de correu motorizau.

Han cambiau mutu us tempus de fai cen anus pa ca, tamén cu que respecta au serviciu de correus.
U Vernis día 18 de noviembri de 1910, enu diariu CORRESPONDENCIA DE ESPAÑA, edición da minhán y sección “Buzón de Provincias”; se reproducía a queixa de varius vicinhus valverdeirus sobri u serviciu de correus purque habían pediu qu' u peatón que facía u serviciu diariu se detuvera en Valverdi un'a hora, pa puel contestal enu día a correspondiencia urgenti, dicendu qu'a medía sería recibía cu aplausu, sobri to puru comerciu y puras dependencias oficiais comu u ayuntamentu, aduanas y carabinheirus.
Us vicinhus dijeran qu'a contestación foi comu dalis cua badila enus nudilhus, purque en lugal de qu' u peatón aguantara un'a hora, ordenaran que durmira en Valverdi.
Desta forma quedaran piol qu'antis purque se perdían 24 horas mais pa seida das cartas, causandu un perjuiciu ben notoriu, molestandu, de forma inútil au modestu empleau que conduci a valija y perjudicandu as Elhas y a San Martín, aus que tamén alcanzaba esti novu retrasu d' un día.
É pur isu que cua queixa pidían qu' as coisas volveran au estau enu que se encontraba antis das gestions realizás.
U día de San Bras du anu 1927 u ayuntamentu pur unanimidai acordaba pidil a Dirección General de Comunicaciones, que se creara ena vilha un'a estafeta de correus cu caja postal d'ahorrus.
Dois anus dispois se acorda incluil enus presupuestus municipais u créditu extraordinariu pa leval pa dientri a construcción da casa du serviciu unipersonal de correus y telégrafus.
D' aquelis primeirus tempus a agora ha choviu mutu.
Mónica. Agenti de repartu motorizau.
Belarmina é a empleá que mais tempu leva ena oficina y me conta qu'antis cuandu sei padri era u carteiru a genti esperaba cu impaciencia a que chegara, que pur certu nun tinha horariu. Había muta genti vivindu enu campu que subía us dumingus y era nesis días cuandu recolhían as cartas, algún paqueti o ponhían un giru postal pa u filhu que estaba prestandu u serviciu milital.
Había cuatru persoas trabalhandu pa oficina, duas a tempu compretu y duas a tempu parcial, cu horariu au públicu mais ámpliu du que se presta agora.
Que si ben a genti utiliza otrus medius pa comunicarsi, hay mutu mais correu qu'antis.
Que ha lutau mutu pur conseguil milhoras comu a da oficina o a motu de repartu. Recorda cuandu pur falta de presupostu tinha que alquilal cocheiras enas que pasaba muta vergonha pur u estau tan lamentabli du serviciu.
U nucleu de población de Valverdi hoxi é muy extensu y non se podía repartil cu agilidai toas as cartas.
Esta minhán a primeira hora se preparaban pa faena Paco u lagarteiru, que ven realizandu tareas d' oficina y de repartu de forma temporal, y Mónica.
A primeirus de febreiru desti anu se creó pur fin a praza de repartu motorizau pa Valverdi que foi cuberta pur Mónica y tomó posesión u día 1 de marzu.
Desdi entoncis a vemus recorrel a sección 2 du lugal montá ena motu repartindu u correu y a paquetería. Me dí qu'u lugal pa u serviciu de correus está dividiu en duas seccions. A segunda sección empeza desde u ríu ponti hasta a gasolineira y toa a zona du tesu rutu asina comu as cortis. A primeira sección é u que sempris hemus chamau comu “u lugal”, podemus dicel que se trata du centru.
Mónica é de Cia Rodrigu y está encantá, le gusta mutu u lugal y se fai tos us días 12 a 13 kilómetrus de repartu. U que non me contó peru mu diju Belarmina é que sobri to au principiu u pasó mal cu algún perru sortu pur as callis.
A vel si siguin cambiandu pa ben as coisas y vemus ampliau u horariu d' atención au públicu ena oficina y acercan de verdai a administración aus ciudadanus adaptándua as novas tecnologías que podamus punhel pur ejemplu un giru postal sin tel que desplazarmus aus Foius.

3 may 2011

Us motis de Valverdi.


A fotu da praza, que está detrás du homi, 
perteneci a galería de  Florencio López Pozo.
A podéis consultal en:
http://www.flickr.com/photos/florenlopez/

Fai anus curría pur a serra un´a revista cultural baju u nomi de AGATAE.
Tomandu vinhus enas Elhas, m´encontraba enu bar de Bravatas cu mei sogru y varius lagarteirus mais. Había un que ei non recordaba comu se chamaba y cuandu le preguntí me diju: "ei me chamu fulanitu, peru tu chámami CHANA que asína me chaman y me cunhoci toa ishenti".
Aquelas palabras m´animaran a escribil ena revista AGATAE un artículu sobri us motis enu que resumía un trabalhu inéditu de mei padri, Segundo Corredera; que recopilaba un´a cantidai grandi de motis du lugal cu muta gracia.
Fotocopias d´aquela recopilación de mei padri se guardan agora en mutas casas du lugal y alguns trozus aparecin pur a interné.
É pur isu, en honol a mei padri y pa que podáis seguil disfrutandu cua lectura completa d´aquel trabalhu dus motis; vus lu pegu aquí debaju ficendu a salvedai de qu´ he cambiau sobri u original as grafías dus soníus "ñ" y "ll" pur (nh y lh). Tamén enu escritu original, Segundo escribía asín, sinsa, pelusia, saramagas... que ei he cambiau pur axin, xinxa, peluxia, xaramagas...

Dicía mei padri:

Chapurreao que dedico a Valverde del Fresno, para honor de los que viven y en recuerdo y gloria de los muertos.
Nesti lugal comu en otru cualquera, se criaban as familias ricas ahorrandu y as probis trabalhandu. Us zagais pequenus diban a escuela us que podían otrus guardandu cabras o cuchinu; diban a us nius a us figus y pegaban cu bergalhu y se nadaba enu pozola y enu pozu carbalhu. Se sembraban as hortas de patatas, axins, tomatis, cebolas, milhus y alhus. S´arrancaban cepas pu fogu y enu fugal se almorzaban as migas de gatu, se cumía a cucinha y se ceaba u alhu. Diban a apanhal acituna y de merenda se levaba pan y cebola, figus pasaus, axin d´adobu o molhu de axins secaus.
Us mozus diban de ronda cu chuzu y linterna. As mozas diban a buscal agua a levá de enchel; lavaban enu ríu Figueiras, ena ponti reganhacús y enas pasadeiras. As mulheris s´espulgaban enu sol y se pendaban cua lendreira y cu pendi de cornucu y logu se miraban cual tinha milhol u currucu.
Se bibía u vinhu pur jarras de barrunera y se cumían us chochus salaus da tía Luisa turrunera.
Enas procesions de Jovis y Vernis Santu us zagais currían diantri du tíu da cana escapandu du canazu mais forti y cantandu u "danus Senhol boa morti".
En San Bras, se currían us cabalus y us burrus puras callis, se cantaba "a chana" y u "manojo le escribe carta a su hermana la pequeña, que le mande la navaja para matar a barreña".
En San Antoniu se facían as capeas ena praza, inda m´acordu das últimas qu´hubu du tíu du pelheju, m´acordu comu se candaban us nuvilhus. Un´a tardi duranti a capea cuas vacas du tiu Juliu chaparrinhu, estandu capeandu u nuvilhu estrelau, u tiu faisinhu, que estaba subiu ena roa que tinha pur talanqueira; se durmiu, se queiu y se fizu un´a boa piteira, du que se ría mutu a tía volandeira.
M´acordu tamén qu´un´a vaca salina a qu´Chiripu das Elhas picaba cua guilhá, s´arremeteu y au rubiu nafrienhu le rompeu us pantalons pura galhá. Cuantu se ría y divertía un cu aquilu, de vel correl de meu a cualquera, solu cu dicel que ven u da escarapela.
Peru agora ven u bo.
Capeas ena praza da Constitución de Valverdi.
Fotu da galería de Florencio López Pozo
http://www.flickr.com/photos/florenlopez/
Estandu un día de San Antoniu bailandu ena praza dispois da capea, volaban ya us murcéganus y alumbraus pur candelinhas, tocaba u tamborileiru, u corneta, u releixu y u tíu chucalhinhas.
Estaban vistías de sayas de picau, panhuelu de cen coloris y u mandil bordau, a trucha, a furmiga, a culebra, a mora, a pata, a salomé, a rola, a liendris, a peluxia, a calistrixa, a tata, a suyinha, a pumpilha, a cachucha, a xaramagas, a pesea, a jaima, a pergas, a josefina, a jaba, a sebastianada, a monja, a pulunita, a payaya, a cagalis, a pasea, a zoila, a chacha, a chusquinha, a guapa y a Rosa du mel.
Logu chegaran u poleu, u vinagri, u migalhón brancu, a lechuga, u cebolu, u pirijilis, u xinxa, u salinu, u patata, u calabacita, u turtulhu, u barrenha y apareceu u gaspachu.
Dispois foran chegandu u milhará, u farinha, u panis, u parganas, u farelu, u tarronis, u rusquilheiru, u xiringueiru, u patatera, u calostrá, u madalenu, u tomatá, u cucharón y u rebanha.
Mais tardi chegaran u león, u zorra, u bichu, u cocu, u sapu, u ranas, u gatu, u ratu, u ratadu, u mochu, u muchitu, u pajarinhu, u pulga, u grilu, u colmena, u cachorru, u peceiru, u mosca, u peixi, u galinha, u polu, u ribita, u gralhas, u borregu, u carneiru, u cabrita, u chivita, u churrulí, u zaragata, u pipis, u moiru, u zamarras, u tíu pintamonas, francisquillu, u manhegu, u acebanu y faxardu.
Pura prazuela apareceran cu chambra y chalecu, banda, zajos y borceguís; u pixoti, u quinitu, u parreiru, u culeirana, u pestana, u turradas, u manoju, u botas, u malacachín, u mansu, u gordu, u templau, u colorau, u foru, u pelegrín, u fandanguitu, u simonis, u botanina, u charelas y u regatu.
Enu corchu relinchó Nocilas ojestu y ena devesa o porta arriba le contestó u Pablu feu. As duas partías se juntaran enu callejón du relhanu y formaran a trafusca entri u chilha, u venenu, u carbuncu, u badalu, u xarpilheira, u sacana, u cadalsu, u pinhonis, u serranitu, u valenti, u tachuelas, u brocas, u rujitu, u macías, u matafacas, u gaixas, u negru, u escarda, u rabiau, u pichi, u pinchi, u cutelu, u navalhas, u punhalá, u trabucu, u malhetu, u palancas, u bolas y u matanzú; y du resultau da refrega y enu escuru du callejón solu quedaran u tortu, u calaboba, u tamancas, u malvas, u cabila, u coixu, u mancu, u ruín, u bunecas, u chiquenu, u xaguarzu, u pelau, u rasquinha, u juanilhu, u chaspún, u refi, y u cagalhón.
Puru que dicían dispois, relinchó enu purtilhu u marmetu, y enu forti le contestó u nivelrrús y s´ajuntaran enu lhanu da igresia, u carchas, u manxiú, u barrichi, u pajaris, u pichorrón, u barroca, u canhón, u capitán, u lesnas, u birutas, u barbas, u lecherenga, u luceru, u malaleche, u brochas, u larai, u lilai, u ganducilas, u ginés, u medialuna, u cazuelas, u ferru, u mingacha, u puchera, u trunfas, u sarafana, u roixu, u maura, u gabrielinhu, u andresinhu, u tragaleguas, u chaperus, u chamberu, u xirineu, u tarolas, u piriquinu, u federicu, u cadinu y u pedrogu; y du resultau solu quedaran u barriguilha, u saltitus, u pichichi, u finu, u escucha, u ripanzus, u chatu, u netu, u capu, u chocu, u penitas, u cacharru, u peseta, u perrachica, u lindu, u laganhas, u canhotu, u misacamas, u curinha, u palicha, u panzas, u siquitu, u mangas, u prenhau, u mamadeus, u frescales, y u caraputa.
Otras partías relinchaban ena calhijinha ponti y en caganchas y entre elis estaban u guerrilha, u chapas, u latas, u faldiquirinhas, u valeriu, u mueblis, u changarra, u charaletu, u dominica, u farinheira, u chicatu, u taralentas, u centolha, u paqueti, u rambolha, u pelilhus, u romeritu, u botana, u penachu, u vilhalba, u cambulhu, u quica, u pirulus, u barrelas, u molina, u agusta, u valencianu, y u lenteixa.
Duranti a refrega se le queiu a escarapela au guarda carambelu y ensiguía a falhó u miracielus.
Quedan inda mutus motis que mental y non us digu purque alguén le sentaría mal.
Logu un pequenu qu´había vindu du campu, tiró un´a albarca, s´apagó u candil, s´acabó u bailu y as xiringas y pur non escutal us conselhus foran tos a paral au corral du concelhu.
Y acabandu vus pidu disculpas si algún s´ha ofendiu, pero istu é du poicu que eí he vistu y du que he uivíu.

20 abr 2011

Salvaleón.

Hoxy doy a cunhocel un trabalhu d´ Enrique Burguet Fuentes.
Enrique vivi en Oviedo; sua madri é valverdeira y desdi qu´era un zagal, ha sintiu un´a especial atracción pur esti pequenu rincón extremenhu.
Sufri cuandu ven y comproba qu´han desaparecíu, o non se conservan cu respetu que se merecin; certas reliquias o patrimoniu que falan, en silenciu; da nosa procedencia.
Asina, un día me contaba comu le gustaría que nacera un´a generación de valverdeiras y valverdeirus que se comprometeran valorando y procurandu estudius adecuaus pa protegel monumentus comu u nosu ponti, de "probabli fábrica romana y pretís bajomedievais;" sobri a riveira de arreganhacús, ena que pur u anu de 1570, apareceu oiru.
Le gustaría que desaparecera u asfaltu du ponti y das suas inmediacions, pur a sua importancia comu monumentu civil de tan antigua fábrica.
Estas preocupacions le movin a investigal y a escribil cu pasión y respetu sobri u nosu pasau.
A sua participación nesta revista é fundamentalmenti en calidai de numismatólogu, publicandu artículus muy especializaus y muy ben documentaus sobri u tema.
De cuandu en cuandu publica otrus de investigación histórica comu é u casu qu´agora vus presentu.
Cu permisu, tantu du propiu Enrique Burguet, comu cu a inestimabli aportación da senhora redactora da revista, Dª. Anna Ventayol; he subiu a ré de redis, enun solu documentu pa u vosu disfruti, u trabalhu que publicó, baju u títulu: SALVALEÓN: Ciudadela fantasma y enclave legendario; dividiu en tres partis, que apareceran enus númerus 12, 13 y 14 da revista.
Cuandu leáis u artículu completu vus daréis conta cuantu apreciu, respetu, horas invertías y carinhu mostra Enríque pur esti enclavi nosu de Salvaleón.
A mí, personalmenti; me gustaría qu´a lectura desti trabalhu encendera un´a pequena lu enus vosus corazons qu´alimentara un´a chama mais grandi pa iluminal u caminhu que mus levara hasta a conservación y posta en valol du nosu mágicu SALVALEÓN.

ENLACIS
U documentu de Salvaleón se encontra subíu enun servidol gratuitu y ademais pesa 30 Mb.; pur isu tindis que tel paciencia si tarda varius minutus en bajarsi au vosu equipu. Tamén dependi da vosa velocidai de conexión.


DETECCIÓN & MONEDAS.- LA PRIMERA REVISTA NACIONAL PARA LOS AFICIONADOS A LA DETECCIÓN Y COLECCIONISTAS.

Fotus da muralha urbana de Salvaleón en CastillosNet.

29 mar 2011

Maite y Andrea.


Mulheris cu agalhas.
A ilusión que ponhamus enas coisas mus dará a medía dus resultaus.
Un´a destas frías minháns du mes de marzu qu´acabamus d´encetal; cuandu me disponhía a compral u pan tostenhu cu bordas, que tantu me gusta. Maite, simpática lagarteira, integranti da comunidai de bienis “González Carretero, C.B.”, que trabalha a elaboración du pan y a repostería artesana y cu despachu en Valverdi, me dicía cu esa gracia qu´a distingui, “agó estó metía en otru proyectu”.
Si ben ei diba cu as presas propias de chegal prontu au trabalhu, me do un´a corazoná y pur isu le preguntí de qué trataba. Na mais oivil cu qué ilusión me falaba y sabendu, mentras me contaba; que tinha mutu que vel cu apoyu a un´a zagala valverdeira, muy nova qu´enas épocas de mutu jaleu trabalha cu elis, qu´agora está enu paru, y que é madri d´un pequenu de cuatru anus; me pareceu qu´esta historia pur u que ten de humanu y de valenti, debía sel cunhocía, asina que cu permisu delas, quedí pur a tardi, pa robalis un poicu du sei tempu, mentras se disponhían a cargal a furgoneta.
Cuandu cheguí au despachu me encontrí cu Maite y cu Andrea.
Andrea é a valverdeira qu´a pesal da sua tenra edai, é madri d´un pequenu de cuatru anus. Me dici Maite que “é muy boa trabalhaora y a contratamus ena temporá alta”.
Preguntu ei: A vel! ¿cómu y de quén seiu a idea?
Andrea contesta que “mais ben seiu de ela” refiríndosi a Maite. A continuación sigui, nesti casu Maite dicendu: “A idea parti de qu´ena temporá alta temus trabalhu pa ela; us otrus están fijus tos, peru ela solu ena temporá alta, logu ena temporá baixa se vay a calli, purque nun temus trabalhu pa ela, alomilhol algún día a semana qu´estamus mais apuraus a chamamus, peru pa mantenhela nun poemus”.
U casu é qu´Andrea se vía apurá sin trabalhu, a puntu d´acabal u cobru da prestación de desempleu, cercanu u día senhalau pa dali u “sí” a sei noviu enu Juzgau y cu filhu pequenu. To istu le quitaba u sonhu, pur isu diba a vel a Maite de pociu en poicu, cua misma cantarena y preocupación. A conta d´istu sigui Maite: “Mei mariu, un día le propusu: sí ques pois ficel istu, comu un´a idea, a u que ela le respondeu que isu era muy descabellau; pasó u tempu y ela ya te poi contal”.
A vel Andrea, cóntami, diji ei.
Andrea me dí: “Dau us tempus que corrin y vendu que diba a quedarmi sin a ajuda du desempleu, decidí chamal a Robertu -mariu de Maite y sociu da comunidai de bienis- pa quedal cu él, pa vel si había algun´a posibilidai, porque elis sabin que me gusta conducil, y alomilhol pur isu habrán decidiu, pos mira le gusta conducil asina que vamus a probal cua furgoneta que se mova pur us pueblus da serra cu fin de vel que tal se vendin us productus”. De siguíu continúa Maite: “Peru seiamus a boa de Dios, porque non cunhociamus a naidi ¿a que non Andrea?”.
Andrea asevera y continúa: “Hemus díu pur toa a Serra de Gata, Torri de don Miguel, Cadalsu, hemus díu a Cia Rodrigu, agora tamén hemus díu a Moraleja, Coria...”
¿Y que tal vus acolhi a genti?, preguntí ei.
“Sempris hay ishenti cerrá, peru quen valora a calidai du productu y u ve, u acepta muy ben, y cus tempus de crisis y a final du mes qu´u hemus feitu encima y mus ha seiu un tabalhu muy bo ¿a qué sí?, y ademais u levamus muy ben organizau, vamus ponhendu mueblis a quen nun ten istanterías y le vamus colocandu un sitiu especial pa nos”. Me conta Maite.
Pur u que me dicís, - sigu eí - entendu de que vos nun vais abrindu un local en ca sitiu, sino que vais dandu a cunhocel us vosus productus en ca tienda ¿é asina, non?
“Asina é - me dí Maite - nos vamus tamén seleccionandu as tiendas que cuidin u productu, purque nos valoramus u que nos temus, si tu non valoras u que tes, muy dificilmenti t'u van a valoral. Isu é muy importanti ena venta, purque son pruductus qu´us femus cu nosu adeiti d´oliva da Serra y a us que u femus mus gusta mutu que se cuidi a calidai y nun é pa cualquel sitiu. Sitiu dondi hay desordin esti productu nun poi entral”.
Andrea preocupá y lamentándusi to u día cu paru, nun u vía comu un´a solución de futuru; asina qu´a proposta que le ficeran a través de Roberto, vendu que le daba a posibilidai de cunducil que é un´a das coisas que mais le gusta du trabalhu. U que de primeiras había vistu impusibli, cua ilusión que ten pur sel du círculu enu que se encontra casi toas as minháns na mais levantarsi y asomarsi au sei balcón, le do forzas pa implicarsi y propusu a comunidai que ela se feia autónoma enas horas de pur a tardi, pa ficel u trabalhu de repartu. Istu me treia a memoria u libru “TU GANAS YO GANO. Como resolver conflictos creativamente y disfrutar con las soluciones”. A forti ilusión d´Andrea había moviu a ésta a punhel da sua parti pa que a empresa qu´a contrata temporalmenti le fora milhol, dandu a posibilidai d´abril u mercau a comunidai cu que agora, sin habelu pensau, resulta que nun solu a contratarán a ela pur as minháns ena panadería, sino qu´esta forza de sel pa dientri d´Andrea y du que representa Maite, ha feitu que se necesiti mais genti ena empresa pur as minháns pa dar abastu a demanda. Us nosus maioris mus dicían que “a unión fai a forza...”
Y dici Maite: “Solu pur tel ganas, tes a metai, peru pur contra si nun crees enu qu´estás fendu é impusibli de realizalu. A ilusión nunca se ten que perdel y vamus, si sai arriba, ela ten un pequenu y ten que luchalu, purque us cubardis son us que se rindin; pa mí pur u menus”. 
Continúa Andrea: “E verdai que soy muy nova, peru ya tenhu un mininu de casi cautru anus, asina que hay que tiral pa dientri, pur u mininu y por nos y por tos...”
Agora Maite, sigui: “Aunque hemus empezau sin mutu apoyu, nun cree enu nosu proyectu casi naidi, esperu que saia to ben. En Andrea, nun cree casi naidi en ela, peru ei soy un´a das poicas que creen en ela y pur isu y comu u “non” ya u temus peru u “sí” vamus a buscalu...” Y continúan as duas que se entremezclan as suas falas y me pidin que, si queda espaciu pa punhel ena crónica, a elas les gustaría que se pudera nombral a toa “ishenti”, pa Maite, “genti” pa Andrea; que as han acolhíu y han abertu as portas dus seis negocius y reservau un espaciu enus seis locais, pa dal a cunhocel esta rica repostería, feita cu nosu acieti da Serra, delicia que tan ben sabi purque se fai cu tan grandi corazón. Soidi.

13 ene 2011

A Fala enu Senau.

U pasau anu, cuandu se tramitaba enas Cortis u novu Estatutu d´Autonomía d´Extremadura, u BNG registró un´a enmenda cua que solicitaba que se recunhucera y protegera A FALA enu novu Estatutu.
Agora, enu Senau volvi a sel a palestra u tema d´ A FALA, cuandu us medius de comunicacions se facin ecu da defensa qu´ hoxi diba a ficel u "Grupo Parlamentario de Senadores Nacionalistas", ena Comisión General de las Comunidades Autónomas, cua enmenda sobri u recunhucimentu oficial de A FALA y du PORTUGUÉS d´Olivenza nesti novu Estatutu.
Sobri u tema en cuestión existin opinions encontrás, tantu sobr´a sua procedencia, asina comu sobr´a forma en que debemus escribil esti patrimoniu que ya foi protegiu pur a Junta de Extremadura medianti u Decretu 45/2011, de vinti de marzu.
Si ben se promovin estudius y debatis sobr´a procedencia, permanencia y proyección d´ "A FALA", us lugarenhus y lugarenhas, a genti de a pe fai u que fizu sempris que é falal.
Nun creu qu´enus ayuntamentus dus tres lugaris falantis existan peticions de pesu, promovías pur us seis vicinhus, ben a nivel personal, medianti recolecta de firmas o a través d´asociacions constituías enas que se pida u que genti de fora, enu nosu nomi a vindu ficendu notrus niveis.   
Nesta bitácora encontráis enlacis que vus levan a alguns dus mutus estudius du que generalmenti se chama A FALA. Ei a chamu XALIMEGU, cuas tres variantis manhegu, lagarteiru y valverdeiru. Mais comu volvi a estal enu candeleiru u tema y tendu en conta un´a petición anónima qu´a modu de comentariu quedó adiel engarzá ena entrá anteriol a ésta; voy a punhel aquí as últimas noticias digitais das que tenhu cunhucimentu; asina comu u textu íntegru du folhetu de José Luis Martín Galindo, cu títulu "ESTRATEGIA DEL NACIONALISMO GALLEGO EN EL VAL DE XÁLIMA...O LAS ACCIONES PARA LA ABSORCIÓN LINGÜISTICA Y CULTURAL DE ELJAS, VALVERDE Y SAN MARTÍN DE TREVEJO". Obra que consideiru de lectura obligá pur a cantidai de información que facilita sobr´un tema comu u qu´agora se acaba de debatil y que poi ajudal a aquelas persoas que queiran tomal partiu.

NOTICIAS DIGITAIS:
Oportunidad para "a fala" y el portugués de Olivenza.
Los nacionalistas defienden en el Senado el reconocimiento oficial de "A Fala" y del portugués de Olivenza en el Estatuto de Extremadura. 
Los nacionalistas quieren que "A Fala" sea lengua oficial en el nuevo Estatuto. 
El Estatuto de Autonomía recibe el visto bueno de la comisión del Senado.
El Senado da el impulso definitivo al Estatuto de Autonomía.

U TRABALHU DE JOSÉ LUIS MARTÍN GALINDO.
ESTRATEGIA DEL NACIONALISMO GALLEGO EN EL VAL DE XÁLIMA...O LAS ACCIONES PARA LA ABSORCIÓN LINGÜISTICA Y CULTURAL DE ELJAS, VALVERDE Y SAN MARTÍN DE TREVEJO.

REAL ACADEMIA DE EXTREMADURA DE LAS LETRAS Y DE LAS ARTES.
Informe del Dr. D. Antonio Viudas Camarasa de la Real Academia de Extremadura sobre A Fala, habla fronteriza con Portugal en la provincia de Cáceres.

DECLARACIÓN DE A FALA COMO BIEN DE INTERÉS CULTURAL.
Decreto 45/2001, de 20 de marzo.

30 dic 2010

Concertu da Capilla Extravagante.

Si u día 27 de Febreiru, us Ministrís da Serra, baju a dirección du nosu paisanu Manuel Pascual Gómez, mus deleitaran cu magistral concertu de música sacra dus siglus XV y XVI.

Adiel tardi, ena Igresia Parroquial du nosu lugal, de novu arropaus cu impresionanti ábsidi trazau pur Pedro de Ybarra, levau a bo términu cuas mágicas mans du mestru canteiru Sancho Ortiz y baju a dirección, tras a morti de Pedro de Ybarra; de Juan Bravo, alá pur u siglu XVI y sobri u altar que presidi u retablu maiol, du siglu XVII, contratau pur Diego de Salcedo cua ajuda (aixua) du ensambladol Antonio González Ramiro; volveran us Ministrís da Serra, nesta ocasión bautizaus comu "LA CAPILLA EXTRAVAGANTE"; a invitarmus a viajal (viaxal) enu tempu y enu espaciu ficendu un recorriu pur us vilhancicus, rescataus de melodías gregorianas anónimas, du Cancioneru du Palaciu Real dus Reis Católicus, asina comu de recunhocius compositoris europeus y das obras mais aplaudías du Renacimentu espanhol.

Desta maneira, sentaus enus bancus da Igresia y absorvius pur as envolventis notas da chirimía, das cornetas, u sacabuchi, a percusión y a angelical vo da nova solista Linde Van der Veken; ficemus un placenteiru viaji pur us siglus du X u XVI.

U nomi "La Capilla Extravagente", comu se dí enu programa que mus facilitaran a entrá du concertu; recorda u corpu de músicus que se desplazaba d´un lugal a otru en busca de mecenas que les dera trabalhu.

Pur entoncis, suponhu qu´us mecenas serían as Parroquias, Obispaus y us palacius reais. Asina comu as familias cortesanas, de realengu y rancia nobreza qu´us chamarían en ocasions especiais comu bautizus dus seis retonhus, casamentus...

Estis músicus eran us ministrís, cunhocius según a parti de Espanha ondi se encontraran comu: Menistriles, Ministriles, Ministrils, Ministrers. Ven das palabras latinas "ministerium y minister" y é un´a continuación du qu´ena Edai Media chamaban juglaris y trovadoris. U nomi evoluciona cu pasu dus anus, de maneira qu´a partil du siglu XVI u aplicaban pa aquelis que ficían soal instrumentus de ventu o de meira (madeira).

Mus ofreceran de postri u vilhancicu populal valverdeiru, que ei ya non recordaba; denominau: EI VÍ U MININU JESÚS.

As letras das cancions popularis tenin mutas variacions. Ca persoa según se creia que s´acordaba o según a sua propia inventiva diba incorporandu versus. Pareci sel qu´a letra du vilhanciu "Ei ví u mininu Jesús" que mus cantaran, era un´a versión de Catalina, madri de Manuel Pascual. Hay quen pensa que a sua madri tamén tuvu mutu que vel cua música du vilhancicu.

Si queréis sabel mais desta actuación asina comu de ca un dus que forman a Capilla Extravagante aquí tenhu, a vosa disposción, u programa:

LA CAPILLA EXTRAVAGANTE.

Si vus interesa u vilhanciu, clicandu sobri u enlaci u tindis:

VILHANCICU: EI VI U MININU JESÚS.

Tamén he editau esti pequenu y artesanal vídiu da actuación, que nun chega a 10 minutus, enu que recolhu dois vilhancicus; un gregorianu y u valverdeiru. U he feitu de forma artesanal, cua cámara de retratus y sin trípodi. Pur isu, ni u soniu, ni as tomas, ni u resultau final son profesionais; u que me obliga a subilu a alta resolución y pur isu, si tarda en cargal; será milhol que dejéis primeiru que se cargui u compretu y dispois velu. Suponhu que sabréis entendelu.



Aproveitu pa deseal a toas aquelas persoas que vus paséis pur aquí, un anu 2011 cheu de muta armonía, pa, abundancia, equilibriu, soidi y felicidai.

11 dic 2010

U Val de Xálima y a sua fala.


Esta obra "U VAL DE XÁLIMA Y SU FALA. PAISAJES DE MI VIDA" a fizu u nosu paisanu Luis Rafael López, participandu enu Programa: Paisajes de nuestra vida, dentru du segundu ciclu da "Aula de la Experiencia", da Universidai de Huelva, duranti u pasau cursu 2009-2010 y baju a coordinación du Sr. Catedráticu
d´aquela universidai D. Jesús Monteagudo López Menchero.
Luis me fizu acreedol un´a copia y me quedí prendau d´ela. Muy a pesal du propiu autol, que antis de que ei leera ni siquera u títulu; cu muta humildai me dicía qu´a treia purque ei había mostrau interés en cunhocel a obra, cuandu él andaba recopilandu datus y sólu le rondaba ena cabeza unha vaga idea du que podría
sel u resultau final.
Me quedí prendau, purque intuía desde ya fai algún tempu que Luis tinha un´a predisposición innata pa contal historias que inda nun había explotau.
Si ben u trabalhu nun é propiamenti un relatu d´aquelis tempus que le tocó vivil de pequenu, sí é un´a forma valenti, meditá y magistral de expunhel fora du nosu lugal y dientri de persoas cultivás, as características físicas, a flora y a fauna, us aspectus mais importantis da geografía e hidrografía; notas relativas a nosa historia, mezclás cuas suas vivencias personais, un´a muy ben documentá exposición sobri a NOSA FALA. Toa a obra adorná cu mutas y muy boas fotus y terminandu cua palreira entre dois velhus, que perteneci a un trabalhu que mei difuntu padri tituló: "Du que en otrus tempus foi Valverdi".
Te doy as gracias Luis, primeiramenti pur u detalli de punhel u brochi cu relatu de mei padri, tamén pur darmi u permisu pa subil a copia a ré de redis cu fin de qu´aquelas persoas que queiran, podan bajala pa sua consulta.
Te sigu animandu pa que algún día mus sorprendas cu esa gracia especial que tes pa plasmal as tuas vivencias de zagal enu nosu valverdeiru.
Nesti bolg tes a porta aberta.
A copia se poi bajal, clicandu encima desti enlaci:
U VAL DE XÁLIMA Y A SUA FALA.
Si sintís curiosidai puru nosu vali, Valverdi, a nosa fala y a sua genti, vus animu a que eitéis un vistazu, tamén podéis bajala pa consulta. Si utilizas parti de ela pa un trabalhu tei, u mínimu que pedimus é que faias referencia a ela y u sei autol.

8 dic 2010

Pelea entri duas mulheris.

Le dicía un´a a otra:
"Anda pai fedionda,
que nun se poi estal u tei lau
purque cheiras qu´atrisondas".
A segunda respondi:
"Pa isu tu que eris un´a foreira,
qu´u tei lau nun se fala mais que de petrineiras.
Que si a petrina de fulanu,
que si a petrina de citanu."
Replica a primeira:
"Isu pa tí que te gusta mais cu pau.
Que en cualquer petrina te gustaría metel a man".
Apareci un´a terceira y pa conformidai de un´a d´elas dicía:
"Cálati mulhel nun le faias casu a esa chispoleta
que nun sabi ni facel puntu pa un´a calceta".

Esta pequena obra inédita perteneci a mei difuntu padri Segundo Corredera.
A vecis se le vinhan coisas a cabeza d´as suas viviencias de pequenu fundamentalmenti, que escribía enu reversu das folhas dus calendarius y otrus papeis de utilidai ya caducá, pa reciclalus.
Fai mutus anus, ena revista ya desaparecía AGATAE; publiquí un artículu utilizandu otra composición sua, que subiré mais adientri, medianti a que, cun muta maestría diba ficendu relación dus motis du lugal. Vistu u interés de varias persoas du lugal, le pidí y colaborí cu él editandu un´a cinta de casseti cua dita relación.
Algun´a otra comu a palreira entre dois velhus a insertí enu anu 1984 a modu de "voz en of" enu vídeu: "VALVERDE DEL FRESNO - HISTORIA VIVA DE UN PUEBLO" U autol se chama Domingo Berrío, filhu de paisanu nosu emigranti, que non vivin ca agora. Desta obra se envió, nun faira inda dois anus, un´a copia a filmoteca de Extremadura.
Destas pequenas composicións tenin copias linguistas que investigan sobri a nosa fala, comu Xosé Enrique Costas y Enrique Gargallo, entre otrus; a us cuais agradezcu de corazón que hayan feitu mención delas en suas obras.
Enu esencial he respetau u escritu de mei padri. Ena estructura du textu he incluíu, pa dali mais movimentu; as entrás de ca un´a das mulheris cuandu van a respondel. En cuantu a grafía, he adaptau algun´as palabras a forma comu ei, personalmenti, creu que deberíamus escribil.
Avisu a navegantis qu´esti blog está vivu y que según voy acaparandu mais lu, voy modificandu us vocablus pa adaptalus as lucis que me van alumbrandu.
Tamén encontraréis otrus que non tenhu claru comu escribilus inda agora y pur isu en ca artículu, inclusu enu mismu artículu poi aparecel de varias formas.
Disculpei estas incertidumbris. Pensei que mus encontramus enu balbuceu du qu´amihán poi sel u nosu Xalimegu escritu.

23 jul 2010

As Ellas. A procedencia du sei nomi.

Tenin claru us investigadoris qu´ena prehistoria u territoriu das Ellas estaba habitau en razón a que existin restus arqueológicus que asina dan fé destis poblamentus tan ancestrais.Enu que creu que nun se ponin d´acordu é ena procedencia du nomi du lugal.

Temus que tel en conta que u nomi apareci, pul u menus; de toas estas maneiras escritu au largu da historia: Elgiam, Elgias Elyas, Elxes, Herjes, Heljes, Herjas, Heljas, Eljas.

Veamus alguns ejemplus.

Pa Domingo Domené Sánchez, enu sei libru “HISTORIA DE LA SIERRA DE GATA”, u lugal das Ellas conta con toas características pa vil d´un poblau vetón y fundamenta a sua postura cua nota 29 escrita ena página 20 du libru dicendu: “Aunque casi todo el mundo (BERJANO, CANILLEROS, VELO Y NIETO,...) identifica a Eljas con Ergastulum, como muy bien dice FRADES GASPAR nadie explica de "dondi sacan tal nomi". Sabemos que existía una gens, algo así como una tribu, llamada Aelciocum (SÁNCHEZ MORENO, E.: Vetones: historia y arqueología de un pueblo prerromano. Madrid, 2000, pág. 233) que podríamos traducir como de los Aelcios, ¿pudieron estos Aelcios vivir en un lugar llamado Aelcia, de donde derivaría Eljas?. En la Edad Media a esta localidad unas veces se le llama Elgias y otras Elyas.

Mais adientri escribi qu´u primel obispu da Ciai (Ciudad Rodrigo), D. Pedro da Ponte, foi confirmau cua bula du papa Alejandro III, ena que se citaban monasterius comu u de “Eltios” que estis monasterius se tenin que entendel comu pequenas igresias pa prestal asistencia religiosa us pastoris qu´anduveran pul estas terras; considerandu qu´u nomi de “Eltios” debía de tratarsi d´un error de escritura cuandu se quería dicel “Ellias”, atravéndusi pul u tantu Domené a dicel que u tal monasteriu se refería a Eljas. Y continúa cu que transcribu da sua man:Creemos que ese monasterio pudo estar en el paraje conocido como San Miguel, en el cercado de “El Rubio” donde la tradición local dice haber existido un poblado, creencia que se ve confirmada por el hallazgo de sillares de muy buena calidad, fustes de columnas y un sepulcro antropomorfo; está además próximo al llamado Camino Real que une San Martín de Trevejo con Valverde del Fresno”. Y finaliza, pa dal mais forza a sua teoría que:Todavía hoy, los habitantes de Eljas cuando hablan de su localidad la llaman, fonéticamente, As Ellas, bastante parecido a las Ellias que proponemos como nombre correcto en la transcipción de la bula papal”.

Florencio-Javier García Mogollón enu sei libru recén editau baju u títulu: “Viaje artístico por los pueblos de la Sierra de Gata (Cáceres). Catálogo monumental.” Dici ena página 104; copiau au pé da letra: “Según opina Paredes Guillén, durante la dominación romana se llamó Ergastulum, que significa cárcel de siervos, de donde derivaría el nombre actual”.

Florentino Parra Iglesias enu sei libru “En el confín de Sierra de Gata”, y tendu en conta u ditu pul Paredes Guillén, deixa enu airi a probabilidai bastanti aventurá de que u gentiliciu “lagarteiru” pudera vil de Ergastulum. “Ergas…ergasteros, lergateros, lagarteros…¿Quién lo sabe?”

Enu privilegiu de confirmación, otorgau pul u Rei Fernandu III “u Santu”, ena fecha de 2 de Abril de 1231, cu que confirmaba us fuerus de Salvaleón; cuandu vai anotandu as lindis du términu de Salvaleón, apareci: “…quomodo vadit recta linea ad Elgiam, exinde per Elgiam ad sursum usqued ad Portum de Ladrones, quomodo dividit cun Navas Frias…”

Pul otru lau, enu sei magníficu y profusamenti documentau traballu sobri SALVALEÓN, publicau u anu pasau enus númerus 12, 13 y 14, con fé de erratas ena página 58 du númeru 15 da revista DETECCIÓN & MONEDAS, u numismátólogu e incansabli investigadol da historia desti u nosu queriu rincón, Enríque Burguet Fuentes, recollía unha leyenda que, según él; se ven contandu de sempris enus fogais y u calol dus braseirus y das chimeneas. Vus anotu u que escribi ena página 15 da publicación 14 de aquela revista:“que el final de Salvaleón se produjo durante una guerra con los vecinos portugueses de la raya, y, que a medida que los portugueses, iban ganando la contienda, los hombres de Salvaleón, quedándose al frente de la lucha, oportunamente, en un último intento de salvación de sus intereses, optan conveniente, dejar escapar a sus mujeres y niños, al pueblo de Eljas, pueblo al que desde entonces se le llamará “las Ellas”, por ellas, aquellas mujeres que huyeron de Salvaleón para refugiarse allí, en las Eljas, por ser el lugar en aquellos instantes, más idóneo y seguro”.

Medianti Decretu de 10 d´Octubri de 1749, u Rei Fernando VI promulgó a creación du Catastro de Ensenada, cu fin de leval a cabu unha reforma fiscal pa sustituil as complicás e injustas rentas pruvinciais pul un solu impostu, a “Contribución Única” que nun se chegó a leval a cabu.

Nesi Catastro de Ensenada, en relación cua villa das Ellas, comenza asina: “En la Villa de las Heljas, del Departamento de la de Alcántara, a veinte y tres días del mes de Agosto de mil setecientos cincuenta y tres años…”

Pa finalizal voy a transcribil u que se dí sobri as Ellas enu “DICCIONARIO GEOGRÁFICO-ESTADÍSTICO-HISTÓRICO DE ESPAÑA y sus posesiones de ultramar”. Se trata de unha obra que recolli información de toas as poblacións de España, foi editá entre 1845 y 1850 pul Pascual Madoz Ibañez y comprendi 16 tomus.

Ena página 469 du tomu VII, editau enu anu 1847 apareci u que sigui: “Este pueblo suele llamarse Herjas y Heljas, variando así la forma de escribirle. En 13 de noviembre de 1340, estando el rey en Valladolid, dio privilegio de donación de la aldea, entonces de Coria, Herjes, al maestre de la Orden de Alcántara Don Gonzalo Pérez y a dicha Orden, con sus términos é con los pobladores que son e fueren, é con la justicia con todos los pechos é fueros é derechos que nos y abemos é aber debemos…”

Quedu aberta a porta au debati, pa que toas aquelas pesoas que lean esti artículu se sintan libris de sacal as suas propias conclusións y vus doi as gracias pul habel chegau hasta aquí.